1/ Chiêm Thành là ??t t? núi mà sau ?ó g?i là Th?ch Bi (t?c ?èo C? ngày nay) tr? v? Nam, phong cho Bô Trì Trì.
2/ Nam Bàn là ??t t? núi này tr? v? Tây phong cho dòng dõi c?a vua n??c Chiêm còn sót l?i.
3/ Hoa Anh, ch?a kh?o c?u ???c.
T??ng truy?n r?ng, sau khi l?y ???c Trà Bàn, vua ?ã cho ng??i kh?c lên m?t t?ng ?á trên núi cao ? ?èo C? “Chiêm Thành quá th?, binh b?i qu?c vong; An Nam quá th? t??ng tru binh chi?t”; ngh?a là: Chiêm Thành qua ?ây, quân thua n??c m?t, An Nam qua ??y, t??ng ch?t quân tan. ?i?u này gây c?m giác r?ng ngay t? n?m 1471, Phú Yên ?ã thu?c v? ??i Vi?t, th? nh?ng trên các v?n b?n phân chia ??a gi?i chính th?c thì ??t c?c Nam c?a th?a tuyên Qu?ng Nam ch? ??n huy?n Tuy Vi?n, thu?c ph? Hoài Nhân, t?c huy?n Tuy Ph??c t?nh Bình ??nh ngày nay. Phía trong ?èo Cù Mông ??u ch?a bi?t ??n, ch?a kê biên vào ??a chính. Có th? ?ó là ??t Hoa Anh ch?ng? Nh? v?y có ngh?a r?ng vùng ??t bên kia ?èo Cù Mông, t?c Phú Yên ngày nay, ??i Vi?t không h? bi?t ??n cho ??n n?m 1611.
Tuy v?y, Chúa Nguy?n v?n c? g?ng th? hi?n ch? quy?n trên vùng ??t này b?ng cách n?m 1597, sai L??ng V?n Chánh ?ang là Tri huy?n Tuy Vi?n, tr?n An Biên, ??a ch?ng 4.000 l?u dân vào khai kh?n vùng ??t phía Nam ?èo Cù Mông ??n ?èo C? (??a bàn t?nh Phú Yên ngày nay). M?c dù v?y, ng??i dân “b?n ??a” ??t này v?n không ng?ng qu?y r?i và ??n 1611 thì Nguy?n Hoàng c? Ch? s? V?n Phong (không rõ h?) vào d?p yên ??t này ??t thành ph? Phú Yên v?i hai huy?n ??ng Xuân và Tuy Vi?n thu?c Dinh Qu?ng Nam.
M?i chuy?n không có gì ?áng nói thêm n?u ta không ??t d?u h?i v? tr??ng h?p ch? s? V?n Phong. T?i sao m?t ng??i có công l?n nh? khai qu?c công th?n nh? v?y s? sách l?i không chép h?, không truy phong công tr?ng r?t nhi?u l?n sau này nh? L??ng V?n Chánh ho?c Nguy?n Ph??c Vinh ? T?i sao m?t s? ki?n l?n ??n v?y, l?y m?t vùng ??t khá quan tr?ng và khá r?ng l?n v? cho x? ?àng Trong, b??c ti?n v??t ?èo C? m? màn cho nh?ng b??c ti?n dài v? ph??ng Nam, mà ng??i c?m quân có công l?n nh?t l?i không ???c s? sách ghi chép ??y ?? tên h?? Các t? li?u ? Phú Yên c?ng không h? bi?t ??n nhân v?t nh? khai qu?c công th?n này. T?i sao v?y?
Thì ra là 18 n?m sau, vào n?m K? T? (1629) “V?n Phong ? Phú Yên dùng quân Chiêm Thành ?? làm ph?n. Chúa sai phó t??ng Nguy?n Phúc Vinh ?i ?ánh, d?p yên và ??i Phú Yên làm dinh Tr?n Biên (khi m?i m? mang nh?ng n?i ??u ??a biên gi?i ??u g?i là Tr?n Biên nh? Biên Hòa sau này). Vì có công ?y, ??c bi?t cho Nguy?n Phúc Vinh dùng ?n son”[1]! ??c nh?ng dòng ghi chép này ta th?y các nhà chép s? ?ã th?t b?t công v?i V?n Phong. Khi V?n Phong c?m quân ?i l?y ??t ?y thì ng??i h? gì c?ng không ???c chép, còn Phúc Vinh ch? ?i d?p lo?n thôi ?ã ???c g?i là t??ng, cho dùng ?n son. Ngay vi?c ?u ái v?i Phúc Vinh nh? v?y cho th?y chúa Nguy?n ?ánh giá r?t cao vùng ??t m?i thâu vào là Phú Yên. L??ng V?n Chánh vì có công chiêu t?p dân xiêu tán, khai kh?n ??t Phú Yên mà khi ch?t ???c t?ng Qu?n công, phong phúc th?n. Riêng V?n Phong vì c?u k?t v?i Chiêm Thành làm ph?n mà b? xóa h? và m?t ?i s? kính tr?ng c?a l?ch s?.
T?i sao V?n Phong l?i làm ph?n có l? s? mai mãi là m?t bí m?t c?a l?ch s?, tuy v?y là h?u th?, có l? chúng ta c?ng nên tr? l?i công tr?ng cho nhân v?t r?t có công này v?i l?ch s? n??c nhà. Và li?u chúng ta có th? tìm th?y ?âu ?ó chút thông tin v? nhân v?t b? t??c h? này ?
Trong m?t l?n ti?p xúc gia ph? t?c Phan làng ?à S?n-?à Ly, hi?n thu?c ph??ng Hòa Minh, qu?n Liên Chi?u, thành ph? ?à N?ng, g?i là “Phan t?c ph? chí”; chúng tôi ??c th?y: “??i th? b?y, Th? s? quan Phan Công Hi?n cùng v? là Nguy?n Ph??c Bình h? sanh 11 ng??i con trai. Th?i chúa Nguy?n ?ánh Chân L?p, ??n ông h?i k?, ông h?a cho 5 ng??i con tòng quân (t? ng??i con ??u ??n ng??i con th? n?m). ??n khi bình ???c Chân L?p, n?m ng??i con cùng ? l?i d?y dân Chân L?p v?n hoá và canh nông. Nay con cháu phái này ??u ? trong Nam[2]”.
Vì Phan t?c ph? chí không ghi rõ s? ki?n ?y x?y ra n?m nào nên chúng ta hãy th? xét xem có th? tìm th?y ?i?u gì trong cái s? ki?n khá nh?y c?m này: T?i sao chúa Nguy?n l?i ??n m?t t?c h? ng??i Ch?m nh? t?c Phan ?à S?n ?? h?i k? ?i ?ánh Chân L?p?Ph?i ch?ng ?ã ??n ??i th? 8-9 r?i (Con trai ?ã có th? c?m quân ?i ?ánh Chân L?p c?ng có ngh?a con cháu ?ã có chí ít là ??i th? 8-9) t?c Phan ?à S?n v?n gi? nguyên b?n s?c dân t?c Ch?m c?a mình? Và t?i sao l?i ?i ?ánh Chân L?p? Các chúa Nguy?n nhi?u l?n ?i ?ánh Chân L?p vào nh?ng n?m 1672, 1685, 1690, 1698, 1756, 1757, 1755... L?n s?m nh?t là n?m 1672, li?u s? ki?n ông Phan Công Hi?n thu?c ??i th? 7 có kh?p vào v?i s? ki?n này? Và t?i sao mà c? 5 ng??i con ?y ??u ? l?i không v??
N?u Phan Công Thiên m?t n?m 1405, ta t?m l?y n?m 1400 ?? tính cho ??i th? nh?t. S? ki?n các con ông Phan Công Hi?n (??i th? 7) ?ã ??n tu?i tòng quân, nh? v?y th? h? ta tính là ??i th? 8, x?p x? 200 n?m (có th? tính là ??i th? 9 vì n?m ng??i con tòng quân thì tu?i c?a ng??i con c? và ng??i con út có khi x?p x? m?t th? h?). Trung bình 25 n?m m?t th? h?, ta có n?m x?y ra s? ki?n “Chúa ??n h?i k? ?i ?ánh Chân L?p” ?y là vào kho?ng sau 1600 và tr??c 1625. Vào các n?m này thì v?n ?? ?i ?ánh Chân L?p hoàn toàn ch?a ??t ra, ??n gi?n là vì n?m 1611 chúa Nguy?n m?i thu ph?c ??t Phú Yên. Và hoàn toàn ch?ng có lý do gì ?? chúa Nguy?n ??n t?c Phan ?à S?n ?? h?i chuy?n ?i ?ánh Chân L?p, t?c Phan có kinh nghi?m hi?u bi?t gì v? Chân L?p ?? Không, chúng tôi ngh? r?ng ?ó chính là Chiêm Thành ch? không ph?i Chân L?p, ch? vì m?t s? “nh?y c?m nào ?ó” (trong b?i c?nh l?ch s? nhà Nguy?n c?m quy?n liên t?c sau ?ó thì ?i?u này th?c s? nh?y c?m) mà Phan t?c ph? chí chép l?ch ?i nh? v?y ch?ng?
Trong Phan t?c ph? chí, vào ??i th? 5 ông Phan Công Giáo, có x?y ra s? ki?n: “Th?i vua Lê phong Tiên chúa h? Nguy?n vào tr?n th? hai x? Ô Châu, Tiên chúa hành h?t ?i qua ?i?n Bàn, h?i chuy?n x?a, ông (Phan Công Giáo) ?em s? tích, gi?y t? c?a li?t v? tiên công (t?c Phan ta) ra trình bày. Chúa Tiên h? Nguy?n tâu v? vua Lê, (vua Lê) phong cho Tiên Công ta là H?u D?c Thánh Thành Hoàng[3]”. Nguy?n Hoàng vào tr?n th? Thu?n Hóa (ch?a có Qu?ng Nam nh?ng c?ng ?ã vào ??n sông Thu B?n nay) t? n?m 1558, ??t dinh t?i Ái T?, Qu?ng Tr? nay. Sau khi Bùi Tá Hán ch?t, r?i sau ?ó T?ng tr?n Nguy?n Bá Quýnh ???c rút v? B?c, Nguy?n Hoàng ???c kiêm lãnh hai x? Thu?n Hóa -Qu?ng Nam (t?c ??n h?t Bình ??nh nay). Mãi ??n n?m 1602 ông m?i l?n ??u b??c qua ?èo H?i Vân ?? vào ?i?n Bàn, trên ???ng ch?c ?ã ghé vào ?à S?n nên m?i có nh?ng dòng ghi chép trên. V?y, n?u ??i th? 5 (?ã khá l?n tu?i, con cháu có th? ?ã có ??i 6-7) r?i vào s? ki?n n?m 1602 thì ??i th? 7 v?i s? ki?n chúa Nguy?n ??n h?i k? ?i ?ánh “Chân L?p” ch?c ch?n ph?i sau n?m 1602, nh?ng ch?c ch?n không th? là n?m 1672 (l?n ?i ?ánh Chân L?p ??u tiên) ???c.
Và s? ki?n quan tr?ng nh?t có nhi?u kh? n?ng ?ã khi?n chúa Tiên Nguy?n Hoàng ph?i thân chinh ??n nhà ph? t?c Phan ?à S?n ?? “h?i k? ?i ?ánh Chân L?p” ?ó chính là s? ki?n vào n?m Tân H?i (1611), Chúa sai ch? s? là V?n Phong (không rõ h?) ?em quân ?i ?ánh l?y ??t Phú Yên. do nhi?u l?n qu?y phá biên gi?i, các ghi chép trong “Ph? t?p Qu?ng Nam ký s?” cho th?y Bùi Tá Hán r?t quan tâm ??n ??i s?ng dân c? vùng biên gi?i này. Nhân chuy?n quân Chiêm Thành xâm l?n biên gi?i, chúa Tiên Nguy?n Hoàng m?i quy?t ??nh l?y ??t này.
Li?u có th? n?i các dòng thu?c ??i th? 8 trong gia ph? t?c Phan làng ?à S?n ?y vào v?i s? ki?n V?n Phong trong ??i Nam Th?c l?c? Ph?i ch?ng ng??i chép gia ph? t?c Phan bi?t rõ là chúa Nguy?n ??n h?i k? ?i ?ánh Chiêm Thành nh?ng ph?i “bu?c lòng” mà ghi thành ?i ?ánh Chân L?p? Ph?i ch?ng “Kim t? tôn ??ng phái vi?n vu Nam trung” (nguyên v?n trong Phan t?c ph? chí, ngh?a là: Hi?n nay con cháu 5 ng??i này ??u ? trong Nam) chính là ch? s? ki?n V?n Phong ? l?i ??t Phú Yên? Phan Công Hi?n có ??n 11 con trai nh?ng ch? có 1 con trai ???c ghi vào gia ph? là Phan V?n S?.
Chuy?n gì ?ã x?y ra khi?n 10 ng??i con trai không ???c ghi vào gia ph? c?a t?c h?? H? ?ã ph?m m?t t?i gì ch?ng? Chính tên lót c?a V?n S? c?ng cho phép ta hi?u Phan Công Hi?n ?ã l?y ch? V?n làm tên lót cho các con c?a mình ch? không ch? là Phan Công nh? các th? h? tr??c. Và V?n Phong có ph?i ?ích th?c là con trai c?a Phan Công Hi?n ! Và vì là dòng h? còn gi? nguyên b?n s?c v?n hóa ng??i Chiêm Thành nên Ch? S? V?n Phong m?i c?u k?t v?i ng??i Chiêm Thành ? Phú Yên ?? làm ph?n ?
Tr? l?i v?i ch?c danh Ch? S? c?a V?n Phong. Theo sách “Ô châu c?n l?c”, trong m?c Quan Ch? thì Ch? S? là m?t ch?c quan thu?c Hi?n Ty[4]. Theo SKTT, n?m 1471, sau khi l?p th?a tuyên Qu?ng Nam và v? Th?ng Hoa, Lê Thánh Tông cho ??t 3 ty ? Qu?ng Nam ?ó là ?ô ty, Th?a ty và Hi?n ty. Ch?c n?ng nhi?m v? c?a Hi?n ty ???c quy ??nh rõ trong SKTT: “Hi?n sát s? và Hi?n sát phó s? (hai ch?c quan ph? trách Hi?n ty, theo Ô châu c?n l?c) chuyên gi? ch?c v? tâu bày, xét h?i, tâu h?c, khám xét, xét ki?n h?i ??ng, ??i chi?u, soát l?i, xét công t?i, ?i tu?n hành...c? th?y 32 ?i?u”[5]. Theo “L?ch tri?u Hi?n ch??ng lo?i chí” c?a Phan Huy Chú thì Ch? S? là thu?c quan c?a b? L?i, tòng hàng Bát ph?m[6]. Nh? v?y ch?c Ch? S? là m?t thu?c quan ph? trách m?t ph?n vi?c chuyên ngành có th? công tác ? nhi?u ngành khác nhau. Riêng trong tr??ng h?p V?n Phong, qua Ô Châu c?n L?c và SKTT thì ông làm ? Hi?n ty và lo các vi?c g?n gi?ng nh? là c?nh sát, n?i v?, công an ngày nay.
T?i sao vi?c ?i ?ánh Chiêm Thành, m? mang ??t ?ai quan tr?ng ??n v?y mà chúa Tiên l?i giao cho m?t ng??i không thu?c trong hàng quan t??ng biên ch? chính th?c c?a quân ??i tri?u ?ình mà l?i giao cho m?t viên quan chuyên lo các vi?c nh? xét h?i, tâu h?c, khám xét, xét công t?i? Li?u ?ó có ph?i là m?t Ch? S? chuyên trách v? v?n ?? ng??i Chiêm Thành v?n luôn ?n ch?a nhi?u b?t ?n trong ??i s?ng xã h?i? Ph?i ch?ng nh?ng dòng trong Phan T?c Ph? Chí ?y là chính xác có quan h? v?i s? ki?n này?
Có th? t?t c? ch? là nh?ng suy ?oán, chúng ta không có ?? c? li?u ch?c ch?n nào ?? kh?ng ??nh b?t c? ?i?u gì, tuy v?y, c? hai s? ki?n, m?t trong “Phan t?c ph? chí”, m?t trong “??i Nam Th?c l?c” ??u cho ta bi?t r?ng ng??i Ch?m trên ??t ?à N?ng nay, vào ??u Th? k? 17, v?n còn l?u gi? h?u nh? nguyên v?n b?n s?c v?n hóa, l?i s?ng c?ng nh? ý th?c dân t?c mình.
H? Trung Tú
[1] ??i Nam Th?c l?c ti?n biên. NXB S? h?c 1962, trang 56
[2] Phan t?c ph? chí. B?n d?ch và chú gi?i c?a Võ V?n Th?ng, ph?n ch?a công b?, trang 33.
[3] Phan t?c ph? chí. B?n d?ch và chú gi?i c?a Võ V?n Th?ng, ph?n ch?a công b?, trang 31
[4] D??ng V?n An, Ô Châu C?n L?c, NXB KHXH 1997, trang 88
[5] SKTT, t?p 2, trang 463
[6] Phan Huy Chú, L?ch Tri?u Hi?n ch??ng Lo?i chí, NXB KHXH 1992, t?p 1, trang 448 và 558
